Tvrđava Kastel je dio grada i istorijsko područje koje se nalazi u Banja Luci.
U ovom gradu postoje dva arheološka lokaliteta: Gornji Šeher, oko 3-5 km južno od centra grada i Donji Šeher i Tvrđava Kastel u samom centru Banja Luke. Tvrđava Kastel nalazi se uz lijevu obalu Vrbasa, pored rječice Crkvene.
Arheologija
U periodu 1971 – 1974. godine obavljena su sondažna iskopavanja u organizaciji Zemaljskog muzeja iz Sarajeva i Muzeja Bosanske krajine iz Banja Luke. Desetak godina kasnije, na ovoj lokacije su otkriveni osnovi vojnih objekata, podzemni prolazi, prostorije, tajni prilazi ka Vrbasu i Crkvenoj, obalni bedem uz Vrbas, dijelovi tabije prema Čaršiji, dijelovi malog i velikog jarka i velike čatrnje. Antički dijelovi otkopani su na prostorima između kule 1 i kule 2, ispod tabije 3 do ušća Crkvine u Vrbas i ispred velike čatrnje.
U toku 1987. godine iskopana je kasnoantička bazilika u dvorištu II u Kastelu. Sav pokretni arheološki materijal je premješten u Muzej Republike Srpske ili u Zavod za zaštitu kulturnog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske u Banja Luci, osim žrtvenika nađenog 1895. godine, koji je još te godine prenešen u Zemaljski muzej u Sarajevu.
Istorija
Iz perioda starijeg paleolita nađene su kremene alatke. Iz neolita je nađena keramika, dok je iz doba bakarnog doba otkriveno naselje sa keramikom badenske kulturne grupe i keramika vučedolske kulturne grupe. Pored keramike, pronađeni su kremeni nožići i životinjske kosti. Na Kastelu je konstatovan pokretni arheološki materijal iz kasnog bronzanog i željeznog doba, kada je područje bilo naseljeno Ilirskim plemenom Oserijata.
Na osnovu ispitivanja od 1980. do 1988. godine i antičkih geografskih karata (Tabula Peutingeriana i Itinerarium Antonini), ustanovljeno je postojanje Rimskog utvrđenja Castra iz perioda III i IV vijeka , u kojem je bila putna stanica (mansio), vojni logor (castrum), civilno naselje uz logor (canabae) i beneficijarna stanica (statio). Pripadala je teritoriji provincije Gornje Panonije, a naselje Castra nalazilo se na komunikaciji koja je polazila iz Salone (Solin), tadašnjeg političkog centra rimske provincije Dalmacije, do Serbiciusa (vjerovatno Gradiške), tadašnjoj luci na Savi.
Polovinom XVII vijeka u Banja Luci, u putopisu Evlije Čelebije, a i nekih drugih putopisaca, pominju se dva grada, jedan u Gornjem a drugi u Donjem Šeheru (područje sadašnjeg Kastela). Ime Banja Luka prvi put se pominje 1494. godine u jednoj ispravi ugarskog kralja Ladislava II Jagelovca. Tada se Banja Luka nalazila u sastavu Jajačke banovine. Radi se o tvrđavi u Gornjem Šeheru, koju mnogi autori nazivaju i Vrbaški grad. Između Habsburškog i Osmanskog carstva, dolazi do rata (1683 – 1699). U tom su ratu austrijske trupe, pod komandom markgrofa Ludviga Badenskog, nakratko zauzele Banja Luku avgusta 1688. godine. Od tog vremena se više ne pominje tvrđava u Gornjem Šeheru.
Početkom 1528. godine, cijelo područje Jajačke banovine, palo je pod osmansku vlast. Banja Luka postaje sjedište najpre jednog sandžaka, a onda i pašaluka. Kada je 1580. godine Ferhad-paša Sokolović došao na čelo pašaluka, on je razvio veliku graditeljsku aktivnost u Donjem Šeheru, današnjem centru grada, gdje je dao da se izgradi 216 objekata. Među njima sagrađen je i arsenal, koji je pretvoren u tvrđavu u periodu 1595 – 1603. Za razliku od Starog grada u Gornjem Šeheru, ovaj dio je nazvan Novi grad.
Pri obnovi tvrđave 1712 – 1714. godine, ista dobija konačne gabarite. Proširena je po principu Vobanovog sistema. Tvrđava je opet popravljana tokom 1737 – 1738. godine. Iz anonimnog opisa, pisanog oko 1785. godine, u tvrđavi je bilo 50 topova. Posljedna opravka tvrđave bila je 1868. godine. Austrijskom okupacijom, u tvrđavi je boravio jedan bataljon. Iza II svjetskog rata pa do 1959. godine, Tvrđava Kastel je i dalje služila u vojne svrhe. Od 60-ih godina nadalje, prostor Kastela je korišten u raznovrsne svrhe.
